Κόπος...

Ξέρεις πότε υπάρχει πρόβλημα;
Όταν μένεις σε κάθε τραγούδι.
Όταν σε αναγνωρίζω σε κάθε στίχο.
Όταν σε κάνω εικόνα σε κάθε βλέμμα του καιρού.
Όταν σφυρίζω τον άλαλο σκοπό σου. Αυτόν που δεν τον ξέρω και τον φαντάζομαι.
Όταν γίνεσαι μπερδεμένα γράμματα στις σελίδες των βιβλίων.
Όταν η μορφή σου χορεύει παρέα με τις νότες στο πεντάγραμμο.
Όταν γίνεσαι λυχνάρι στο σκότος μου.
Όταν τα κενά για σένα δεν είναι παρά σημάδια συνέχειας.
Όταν παλεύω με τις Ερινύες μου κι εσύ σηκώνεις το λάβαρο της ακατανόητης ελπίδας.
Όταν θέλω να ζήσω, μαζί σου,, το τέλειο πάνω στη γη.
Όταν ο πόθος ταυτίζεται με το όνομά σου...
Η ζωή μεταχειρισμένη.
Χωρίς εσένα...

Ξινίλες

Ο καθένας ποτίζει το δέντρο του με τον τρόπο που θεωρεί καλύτερο.
Ενώνει τις βουλίτσες μηχανικά σε ένα τετράδιο νηπιαγωγείου και αρρωσταίνει στην ιδέα της διάλυσης, του πάτου, του διαφορετικού.
Άλλοι καταστρέφουν τον ορίζοντα με κοντινά πλάνα οκτώ χιλιοστών και επιζούν μόνο με την κακομοιριά τους.
Άλλοι βλέπουν την άγαρμπη σκιά τους και θαρρούν πως εντόπισαν το Ιερό Δισκοπότηρο.
Ο καθένας τους φτιάχνει τη δικιά του ιστορία για ζωή σε ασφάλεια. Κάνει το δικό του job description.
Τα χρόνια μας δεν είναι ενδιαφέροντα.
Ζέχνουν από ξεφτίλα και ρεζιλίκι.
Από αδιαφορία και κυνισμό.
Οι έρωτες δεν κοιτούν πια το φεγγάρι αλλά κλειδαρότρυπες.
Οι εικόνες προσπερνάν τις στιγμές μας.
Το βάθος είναι τόσο ρηχό, που δεν αναγνωρίζει τον εαυτό του.
Αν είχαν τα χρόνια μας χρώμα θα ήταν απλά κίτρινα.
Ούτε μαύρα, ούτε άσπρα, ούτε κόκκινα της φωτιάς, ούτε πράσινα της ελπίδας, ούτε γαλάζια της προσμονής.
Απλά κίτρινα. Ξινά σαν λεμόνι...

Νέες προκλήσεις

Διανύουμε μια κρίσιμη περίοδο για τη χώρα. Από τη μια το εσωτερικό μέτωπο με τις αβεβαιότητες, τις παλινδρομήσεις, την ανεπάρκεια πολιτικού και διοικητικού προσωπικού, τη διαρκή άρνηση σε κάθε μορφής συζήτηση και από την άλλη το εξωτερικό μέτωπο με τις μεγάλες προκλήσεις και ευκαιρίες, τα εμπόδια και τις δυσκολίες αλλά και την αυξανόμενη αντισυστημική - αντιδημοκρατική στάση.

Είναι σαφές νομίζω πως αυτή η κυβέρνηση με τον συγκεκριμένο τρόπο εφαρμογής των ασκούμενων πολιτικών δε μπορεί να έχει συνέχεια. Η ανάγκη μιας νέας αφήγησης για το μεταμνημονιακό πεδίο αλλά και η αναγκαιότητα ύπαρξης μιας διαφορετικής προσέγγισης από τα υφιστάμενα πολιτικά σχήματα κρίνεται επιτακτική. Το ψευδεπίγραφο δίλημμα μνημόνιο – αντιμνημόνιο έχει καταρρεύσει. Το δίλημμα όμως πρόοδος ή συντήρηση υφίσταται. Και δίνει αξία στο πως αντιμετωπίζουμε την  χώρα μετά τα μνημόνια ή τελικά στο τι επιδιώκουμε να γίνει αυτή η χώρα.

Πάνω σε αυτά τα κρίσιμα θέματα χρειάζεται να επαναπροσδιορίσουμε τι εννοούμε προοδευτικό σήμερα, και κατά πόσο οι πολιτικοί φορείς που υφίστανται με τις υπάρχουσες μορφές τους μπορούν να εκφράσουν έναν προοδευτικό ρεαλισμό. Εάν δεχτούμε λοιπόν, πως αυτή η κυβέρνηση ήταν μια κυβέρνηση ειδικού σκοπού – όπως εμμέσως υποστηρίζουν στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ – τότε δεν μπορεί παρά, η νέα πρόταση προοδευτικής διακυβέρνησης να απευθύνεται στους χώρους της μεταρρυθμιστικής αριστεράς, της σοσιαλδημοκρατίας, της πολιτικής οικολογίας και του δημοκρατικού κέντρου. Πόσες πιθανότητες επιτυχίας έχει ένα τέτοιο εγχείρημα; Δεν τολμώ να απαντήσω. Με τις σημερινές συνθήκες και την πολεμική ατμόσφαιρα περισσότερο ως διακαής πόθος μου φαίνεται. Εντούτοις, είναι μια πολιτική πρόταση που αν ξεπεραστούν εγωισμοί, πίκρες και η άρνηση διαλόγου επί των συγκεκριμένων, μπορεί να λειτουργήσει ελπιδοφόρα. 

ΝΑΙ ή ΟΧΙ; Οι απαντήσεις δόθηκαν.

Το δημοκρατικό έλλειμμα στην Ευρώπη είναι πασιφανές. Η ανυπαρξία δομών και πλαισίου συμμετοχής των πολιτών στις ευρωπαϊκές διαδικασίες διαμόρφωσης των πολιτικών οδηγεί τους πολίτες σε μια στάση αντιευρωπαϊκή. Δεν έχει σημασία από που εκπορεύεται ή που στοχεύει αυτή η στάση. Σημασία έχει ότι οδηγεί σε μια άρνηση της βασικής δομικής αρχής της διακυβερνητικής Ευρώπης: του συμβιβασμού. Μιας και το όραμα μιας πολιτικά ενοποιημένης και ομοσπονδιακής Ευρώπης βρίσκεται αρκετά μακριά, η ενδυνάμωση μέσω τονωτικών ενέσεων αμεσοδημοκρατικών διαδικασιών – έστω και σε τοπικό επίπεδο – φαντάζει ως το μοναδικό όπλο για όλους μας. Με αυτή την έννοια η διενέργεια δημοψηφισμάτων, σαφώς και τονώνει τη δημοκρατική κουλτούρα συμμετοχής των πολιτών. Αρκεί τα ερωτήματα που μπαίνουν να έχουν τριφτεί στη βάσανο του διαλόγου, να είναι όσο το δυνατόν πιο σαφή μιας και τα προβλήματα είναι πολυεπίπεδα και να υπάρχει ο απαραίτητος χρόνος για την ανάπτυξη των επιχειρημάτων. Ταυτόχρονα απαραίτητη προϋπόθεση είναι να υπάρχουν πολίτες που να θέλουν αυτού του είδους τον διάλογο, να έχουν την αναγκαία πληροφόρηση όλων των πλευρών και να έχουν λογική και γνώση και όχι απλά θυμικό και οργή. Κοινώς οι αποφάσεις που παίρνονται με αυτη την διαδικασία, θα είναι αποτελεσματικές στην ενίσχυση της δημοκρατίας, μόνο αν καταλήγουν σε μια προωθητική κατάφαση και όχι σε μια στείρα άρνηση. Βέβαια στην πολιτική συνυπάρχουν και η κατάφαση και η άρνηση. Μόνο που το ένα προϋποθέτει και την ύπαρξη του άλλου. Δηλαδή η κατάφαση πρέπει να δηλώνει τι δεν θέλει, ενώ η άρνηση να σκιαγραφεί τι θέλει. Στο δικό μας δημοψήφισμα, δυστυχώς και από τις δύο πλευρές, δεν έγινε απόλυτα κατανοητό σε κανέναν μας. Ουσιαστικά κανένας δεν ανέπτυξε μια χορογραφία πολιτικών για την επόμενη μέρα.

Το δημοψήφισμα το κέρδισε η κυβερνητική πρόταση του ΟΧΙ με μια στρατηγική που έχει στήσει εδώ και καιρό. Μίλησε για ελευθερία, αξιοπρέπεια, για το λαό που πονάει, για θάρρος και τόλμη στηριζόμενη στο ρητό του Μαρξ ότι “οι σκλάβοι δεν έχουν να χάσουν τίποτα παρά τις αλυσίδες τους”. Αυτή η τακτική στηρίχθηκε στο κεντρικό πρόσωπο του Πρωθυπουργού και όλες οι παράπλευρες παραφωνίες κρυφτήκαν γιατί έγινε αποδεκτό από το λαό ότι το επίδικο δεν ήταν η ικανότητα της κυβέρνησης να διαπραγματευτεί και να φέρει μια βελτιωμένη συμφωνία αλλά η πλήρης αντίσταση στους “κακούς”. Δείτε την πολεμική ορολογία που χρησιμοποιήθηκε κατά κόρων σε αυτή την διαδικασία: μάχη, πόλεμος, χαρακώματα, αντίσταση, όπλα, γενναιότητα. Άλλωστε σύμφωνα με τον Κλαούζεβιτς, η εσωτερική λογική του πολέμου εκδιπλώνεται αυτόνομα και μέσα στην αιματηρή της εκδίπλωση, υπερφαλλαγίζει τους πολιτικούς σκοπούς. Η ταξικότητα της ψήφου ήταν δεδομένη. Αυτό το γνωρίζαμε πολύ πιο μπροστά. Αυτή η όποια ταξικότητα ενδύθηκε και με το μανδύα του πατριωτισμού, ένα εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε για να μετουσιώσει την αντίσταση σε εθνικό καθήκον.

Τα νέα δεδομένα δείχνουν ότι το παλιό πολιτικό σύστημα κατέρρευσε. Ο Σαμαράς αφού σημάδεψε με τη λόγχη του αντιμνημονιακού αγωνιστή, τρυπήθηκε τελικά από την ίδια αυτή λόγχη. Η ταύτιση του ετερόκλητου πλήθους των υποστηρικτών του ΝΑΙ στο φαντασιακό του λαού με την ancient regime του Σαμαρά και του Βενιζέλου δεν ήταν μόνο επιτυχία του ΣΥΡΙΖΑ αλλά και της ανάγκης αποπομπής όλου του παλιού συστήματος. Το ισοπεδωτικό δημοψηφισματικό ΝΑΙ ή ΟΧΙ αδυνατεί βέβαια να εικονογραφήσει όλες τις αποχρώσεις της απάντησης. Κι αυτό γιατί άλλοι εξέλαβαν την ερώτηση ως στήριξη στο παλιό ή το νέο, άλλοι ως στήριξη στην τακτική της κυβέρνησης, άλλοι ως ευρωπαϊστές που θέλουν δικαιότερη Ευρώπη, άλλοι ως αντίδραση στην πολιτική της λιτότητας, άλλοι απλά εξέφρασαν τον μηδενισμό τους.

Το ΝΑΙ των αριστερών πολιτών που υπερασπίζονται τον ευρωπαϊκό δρόμο και τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις συνεθλίβει στις πέτρες της “νεοφιλελεύθερης ολιγαρχίας” και του παλιού κατεστημένου. Δεν κατάφερε να πείσει ότι η οπτική που λέει πως το “δίκιο” μας δεν ανατρέπει μνημόνια και ότι είναι αναγκαία η ύπαρξη συμμαχιών και στους θεσμούς και στους δρόμους είναι η καλύτερη. Δεν έπεισε ότι όποια επιλογή και να γίνει, η τραγικότητα των στιγμών θα χτυπήσει περισσότερο τους αδύνατους. Σε μια εποχή αλλαγών, η επένδυση του λαού στο Συμβάν, στο Γεγονός, σε ένα Επαναστατικό Κρεσέντο αδυνάτησε τη θέση αυτού του ΝΑΙ, το οποίο βασική του προσέγγιση ήταν η σταδιακή αποκατάσταση του ρόλου της Ελλάδος στην Ευρώπη και η διαλεκτική του αντιμετώπιση με τους δρώντες της Ιστορίας.

Σχόλιο

Μνημόνιο-Αντιμνημόνιο για 5 χρόνια. Μια ψευδής διαιρετική τομή που έμελλε να καθορίσει το ελληνικό κοινωνικό γίγνεσθαι. Η άλλη μπάντα προχώρησε στο λαϊκισμό-αντιλαϊκισμό. Άλλο ένα δίπολο που δεν μπορεί να πάρει σάρκα και οστά έτσι απλά, μανιχαϊστικά. Η ανέξοδη πολιτική οντολογία έδωσε υπόσταση σε άκαιρα διλήμματα που η πολιτική τους έκφραση αναζητούσε παράξενες συμμαχίες. Ξεχνώντας φυσικά το σημαντικό. Την δίκαιη κοινωνία και την επιβίωση των αδυνάτων. Την διάκριση ουσιαστικά Δεξιάς και Αριστεράς. Γιατί οι κοινωνικές συγκρούσεις είναι υπαρκτές είτε κυβέρνηση είναι ο ΣΥΡΙΖΑ είτε η ΝΔ. Γιατί η προοδευτική πολιτική καθορίζεται από τη στάση που κρατάς στα μεγάλα αλλά και το τι λύσεις δίνεις στα μικρά. Γιατί ο προοδευτικός άνθρωπος αναγνωρίζει τα όρια αλλά δεν τα θεοποιεί. Ο συντηρητικός άνθρωπος όχι μόνο τα θεοποιεί αλλά δεν αναγνωρίζει και εναλλακτικές. Γιατί είναι εύκολο να ακκίζεσαι με το λούμπεν ιερατείο του συντεχνιακού κράτους, ακόμη και με την κρατικοδίαιτη επιχειρηματική ελίτ, αλλά είναι δύσκολο να κοιτάς τον συνάνθρωπο στα μάτια με ντομπροσύνη και ειλικρίνεια και να αναγνωρίσεις τα λάθη σου. Ο προοδευτικός άνθρωπος αναγνωρίζει την απάτη της αντιμνημονιακής ρητορικής, αλλά διαβάζει τη ζωή του και τις επιλογές του και μέσα από τη σύγκρουση Δεξιάς - Αριστεράς.

Η φωτογραφία είναι του Παναγιώτη Παπαθεοδωρόπουλου

Ο Nash, η διαπραγμάτευση και ο Βαρουφάκης

O τραγικός θάνατος του John Nash πριν από λίγες μέρες σε τροχαίο έγινε άμεσα γνωστός είτε μέσω διαδικτύου, είτε από τα ρεπορτάζ της τηλερόρασης. Το κεντρικό σχόλιο όλων όσων γράφονταν ή λέγονταν, ήταν για την ταινία – αφιέρωμα στον Nash “Α Beautiful Mind”. Κι όμως η σχέση της σημερινής ελληνικής πραγματικότητας με τον μεγάλο μαθηματικό είναι πολύ καλύτερα δομημένη και ξεπερνά τα εισιτήρια που έκοψε η ταινία στις ελληνικές κινηματογραφικές αίθουσες. Ας δούμε όμως γιατί.

Το 1928 ένας ιδιοφυής διανοητής ο John von Neumann, παρουσίασε μια χρήσιμη θεωρία σε ανταγωνιστικές καταστάσεις, με κύρια βλέψη τα παίγνια μηδενικού αθροίσματος. Με το θεώρημα minimax έλυσε αυτό το παίγνιο θεωρώντας ότι οι δύο παίκτες συμπεριφέρονται “έξυπνα”. Έτσι μπήκαν οι βάσεις για τη Θεωρία Παιγνίων. Ο von Neumann απέτυχε όμως να δώσει λύση στα παίγνια μη-μηδενικού αθροίσματος. Κυρίως γιατι δεν μπόρεσε να λύσει το Πρόβλημα της Απροσδιοριστίας, δηλαδή το πως να κάνεις τη βέλτιστη επιλογή εφόσον δεν γνωρίζεις τις επιλογές των άλλων, οι οποίες επιλογές εξαρτώνται και από τη δική σου κοκ. Στην πραγματικότητα το ερώτημα έμπαινε επιτακτικά: Πως μπορούμε να λάβουμε υπόψη, να αναλύσουμε και να ποσοτικοποιήσουμε τις προσδοκίες των “παικτών” ώστε να πάρουμε την βέλτιστη στρατηγική επιλογή; Σε πολιτικο-κοινωνικό επίπεδο αυτό μπήκε στην συζήτηση από τον Μακιαβέλι, τον Χομπς, τον Ρουσώ και σε οικονομικό επίπεδο (ως ισορροπία προσδοκιών) από τον Σμιθ, τον Ρικάρντο, τον Κέινς. 

 

Ο Nash ξεπερνά την Απροσδιοριστία, επινοώντας και αποδεικνύοντας μια “λύση” ως ισορροπία ανάμεσα στις πράξεις και τις προσδοκίες των παικτών που τους ώθησαν σε αυτές τις πράξεις. Η περίφημη ισορροπία Nash δεν ασχολείται με το τι σκέφτονται οι άλλοι παίκτες αλλά ποιές είναι εκείνες οι επιλογές που δεν θα κάνουν κανένα παίκτη να μετανιώσει για την αποφάσή του. Με αυτό τον τρόπο επιβεβαιώνονται οι προσδοκίες όλων των παικτών. Απεδειξε δηλαδή ότι κάθε κοινωνικό παίγνιο έχει τουλάχιστον μια τέτοια λύση.

Η δεύτερη μεγάλη συνεισφορά του Nash ήταν η προσέγγισή του στο διαπραγματευτικό πρόβλημα. Ως διαπραγματευτικό πρόβλημα μπορούμε να ορίσουμε το φόβο αθέτησης της συμφωνίας, την ίδια την ουσία της συμφωνίας, την διαφορά αντικειμενικών και υποκειμενικών ωφελειών και τη διαφορετικά σταθμισμένη βαρύτητά τους ,τη σχετική διαπραγματευτική ισχύ των μερών. Επειδή όλα αυτά δεν μπορούσαν να οριστούν επακριβώς, οι οικονομολόγοι οδηγήθηκαν στην άποψη ότι το μη επιλύσιμο διαπραγματευτικό πρόβλημα το λύνει μόνο ο ανταγωνισμός γιατί ακυρώνει με τον έναν ή τον άλλον τρόπο τις υποκειμενικότητες των μερών. Ταυτόχρονα θεωρούσαν πως η αποτυχία του πρώτου σταδίου διαπραγμάτευσης αυξάνει την πιθανότητα κατάρρευσης όλης της διαπραγμάτευσης, λόγω της σοβαρής σχέσης των προσδοκιών ενός διαπραγματευτή με τις προσδοκίες των άλλων.

 

Ο Nash υπερβαίνει τη λύση σε στάδια και πηγαίνει κατευθείαν στο αποτέλεσμα της διαπραγμάτευσης. Όρισε απευθείας τρεις ιδιότητες της λύσης: α) η λύση είναι μια ισορροπία Nash. Η τούρτα δηλαδή μοιράζεται με τέτοιο τρόπο ώστε κανείς να μην μετανιώσει για την επιλογή του, β) η λύση είναι ανεξάρτητη από το πως τα διαπραγματευτικά μέρη ορίζουν τις ωφέλειες τους, από την κλίμακα μέτρησής τους και γ) η λυση δεν επηρεάζεται από την “απαγόρευση” εναλλακτικών κατανομών που ούτως ή άλλως τα διαπραγματευτικά μέρη δεν θα κατέληγαν ποτέ. Ο Nash αποδεικνύει πως υπάρχει μια και μοναδική λύση που να ικανοποιεί και τις τρεις ιδιότητες. Είναι η συμφωνία που μεγιστοποιεί το γινόμενο (εδώ επέρχεται και η μαθηματικοποίηση του θέματος) των ωφελειών των διαπραγματευτών.

Σε αυτή τη μαγική στιγμή μπαίνουν στη συζήτηση όμως η αβεβαιότητα των παικτών (σε κοινωνικό επίπεδο θα λέγαμε η ενδεχομενικότητα), η εξέλιξη ενός παίγνιου στον χρόνο, ο ορισμός του τι θεωρούμε κάθε φορά ορθολογική συμπεριφορά και οι πολλαπλές ισορροπίες για σύνθετα κοινωνικά φαινόμενα. Όλα τα προβλήματα δηλαδή που δεν παρουσιάζει ο homo economicus αλλά είναι παρόντα στο σύγχρονο πλέγμα κοινωνικών σχέσεων. 

 

Ο σημερινός Υπουργός Οικονομικών Γ. Βαρουφάκης τα γνωρίζει όλα αυτά πάρα πολύ καλά. Άλλωστε αναφέρει σε ένα βιβλίο – αφιέρωμα για τον John Nash και για την δημιουργική απροσδιοριστία της ανθρώπινης δράσης (φαντάζομαι ότι σκέφτεστε την δημιουργική ασάφεια). Ο παγνιοθεωρητικός υπουργός υποστηρίζει ότι ο Nash απέτυχε να δώσει μια ενιαία κοινωνική λύση μέσω της Θεωριας Παιγνίων, γιατί ο Nash ανακάλυψε τα όρια του μεθοδολογικού ατομικισμού. Θα συμφωνήσω. Κυρίως γιατί μια ποσοτικοποιημένη προσέγγιση του θέματος αφήνει απέξω την ιστορική ενδεχομενικότητα για τον τρόπο συγκρότησης των κοινωνικών δεσμών και συμβολαίων. Όμως στην επίμαχη τωρινή περίοδο διαπραγμάτευσης φαίνεται ότι ο Βαρουφάκης έχει ξεχάσει τελείως τις ορθολογικότητες σαν να μην μιλούμε για μια ολόκληρη χώρα, σαν να μην μιλούμε για ένα κοινωνικό πλέγμα σχέσεων που διέπονται από καθημερινές διαμεσολαβήσεις, σαν να μην μας ενδιαφέρει η επίτευξη της μίας και μοναδικής λύσης, αλλά μόνο πως θα “παίξουμε” στο επίπεδο των προσδοκιών. Και μάλιστα με ένα τρόπο επικοινωνιακού επαναπροσδιορισμού της κλίμακας μέτρησης των ωφελειών/χρησιμοτήτων (αξιοπρέπεια vs υλικών αγαθών).

Σοσιαλδημοκρατία: Έτσι ή αλλιώς;

Για την σοσιαλδημοκρατία πολλά έχουν γραφτεί και πολλά έχουν λεχθεί και αναλυθεί, γιατί σ' αυτήν ακόμη αναφέρονται πολλοί πολίτες της χώρας μας αλλά και της Ευρώπης. Ένα ακόμη κείμενο με αναφορά σε αυτό το μεγάλο ιδεολογικό και πολιτικό ρεύμα είναι σταγόνα στον ωκεανό. Εντούτοις, υπάρχει πάντα η ανάγκη να εκφραστούν σκέψεις και διαθέσεις, χωρίς κανένα ίχνος καθοδήγησης ή μηδενισμού της ιστορικής διαδρομής.

Αναμφισβήτητα το σοσιαλδημοκρατικό ρεύμα σκέψης έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εγκαθίδρυση της φιλελεύθερης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας ως το πιο αποτελεσματικό πολίτευμα στον δυτικό κόσμο. Με ισχυρούς δεσμούς με το κοινωνικό κράτος και την συλλογική διαβούλευση, ενίσχυσε περαιτέρω την πολιτική ωρίμανση κοινωνιών που ήταν χτυπημένες από τις μεγάλες καταστροφές των ολοκληρωτισμών. Ταυτόχρονα λειτούργησε προωθητικά για την ευημερία των ευρωπαϊκών κοινωνιών και αφού στόχευσε στην υλοποίηση υλιστικών αιτημάτων, προχώρησε στην ικανοποίηση των μεταϋλιστικών αναγκών που δημιουργήθηκαν στη σύγχρονη εποχή. 

Η αναζήτηση στην δεκαετία του '90 ενός οράματος διαφορετικού από το ηγεμονικό ρεύμα του νεοφιλελευθερισμού, ώθησε την σοσιαλδημοκρατία σε μια παράταιρη ώσμωση με οικονομικές πολιτικές που οδηγούσαν σταδιακά στην αποδιάρθρωση του κράτους πρόνοιας και στην αποδόμηση της ιδέας της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η προσπάθεια για επανεγγραφή της αριστερής ευρωπαϊκής ατζέντας κατέληξε πολλές φορές σε απρόσκοπτη υιοθέτηση νεοφιλελεύθερων οπτικών. Στην σημερινή εποχή είναι σαφές ότι αυτό δεν μπορεί να συνεχιστεί.

Αν θεωρήσουμε ως βασικές αξίες την κοινωνική δικαιοσύνη, την ελευθερία, την ισότητα, την ευρωπαϊκή συμπόρευση, τον οικολογικό μετασχηματισμό, την λογοδοσία, τότε η σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία έχει πολύ δρόμο να διανύσει για να ξανααγκαλιάσει όλη αυτή την ιδεολογική χορογραφία. Γίνεται αναγκαία η περιγραφή μιας κοινωνικής Ευρώπης και στην Ελλάδα η περιγραφή μιας ευρωπαϊκής κοινωνίας. Γίνεται αναγκαία η επανασύνδεση με το κοινωνικό γίγνεσθαι και ο επαναπροσδιορισμός των πολιτικών συμμαχιών. Ικανός όρος για την αναζωογόνηση του σοσιαλδημοκρατικού ρεύματος σκέψης είναι η ριζοσπαστικοποίησή του. Όχι φυσικά εκμεταλλευόμενο το λαϊκιστικό momentum αλλά μέσα από ειλικρινή κριτική για τα λάθη και τις παραλείψεις που οδήγησαν σε μια διαπλεκόμενη και ηττημένη σοσιαλδημοκρατία. Αναγκαίος όρος η κοινωνική γείωση. Η αναφορά στο λαϊκό χωρίς ελιτίστικες προθέσεις και χωρίς διάθεση καθοδήγησης. Αλλά συμπορευόμενη με την εμπειρία που δίνει η ιστορία των ευρωπαϊκών λαών.

Στην Ελλάδα τα πολιτικά οχήματα μεταφοράς της σοσιαλδημοκρατίας είναι φθαρμένα. Προφανώς μαζί τους και οι οδηγοί των οχημάτων. Θεωρώντας ότι στόχος για τη χώρα είναι η επιστροφή στην κανονικότητα – όχι με πισωγύρισμα αλλά με βήματα μπροστά – ο επαναπροσδιορισμός των πολιτικών σχεδίων και των συμμαχιών είναι το απαραίτητο πρώτο στάδιο. Και οι πρώτες συγκρούσεις ή ωσμώσεις μπορούν να γίνουν σε αυτό το πεδίο. Ας ειπωθούν λοιπόν τα σχέδια ξεκάθαρα και ειλικρινά.